สารคดี คืออะไร หลายคนยังไม่เคยรู้มาก่อน วันนี้เรามีคำตอบ
สารคดี คำว่า สารคดี หากแยกคำแล้วแปล ก็จะได้ความว่า สาร คือว่า สำคัญ คดี คือว่า เรื่อง หากแปลรวมกันก็ซึ่งก็คือ เรื่องใดที่เป็นประโยชน์สำคัญ และถ้าเปรียบเทียบคำนี้ทับคำภาษาอังกฤษจะเท่ากับคำ feature ซึ่งมีรากศัพท์ว่า fact ซึ่งมีความหมายว่า จริงๆแล้ว ดังนั้นการเขียนสารคดีจึงซึ่งก็คือ สารคดี การเขียนเรื่องใดๆก็ตามที่เป็นที่แท้ มีประโยชน์สำคัญน่ารู้ที่แฝงด้วยที่แท้ รายละเอียดมีสาระสำคัญที่เชื่อถือได้ เนื้อหาสาระเชิงวิชาการที่ใช้รูปแบบไม่เป็นทางการ เป็นประโยชน์ความเพลินใจ และความรู้ ใช้สำนวนภาษาล้ำสมัย เร้าความพึงพอใจ อยากติดตาม และมีอิสระสำหรับในการใช้ศัพท์แสง
เพื่อมุ่งชี้ให้เห็นความรู้ทรรศนะข้อคิดเห็นเป็นหลัก ด้วยการจัดระเบียบความคิดในการนำเสนอ รวมตัวกันสำหรับในการถ่ายทอดต่อการสนใจใฝ่รู้ของคนอ่าน เรื่องสร้างสรรค์ (creative) บางคราวมีความเป็นอัตวิสัย (subjective) เป็นข้อเขียนที่มุ่งให้ความบันเทิง และข้อมูลข่าวสารสารเกี่ยวกับเรื่องราวปัจจุบันนี้ เหตุการณ์หรือประเด็นชีวิตที่น่าดึงดูด เป็นเรื่องเกี่ยวกับข้อเท็จจริง เสนอเหตุการณ์เกี่ยวกับบุคคลที่มีตัวตนจริง เหตุการณ์ที่กำเนิดขึ้นจริง มีเจตนาฐานรากในการให้สาระ วิชาการ ความคิด ทั้งนี้ควรจะมีกลแนวทางการเขียนให้กำเนิดความเพลินด้วย
เค้าหน้า
ถึงครั้นว่างานเขียนสารคดีจะมุ่งให้วิชาความรู้ ข้อเท็จจริง หรือข้อคิดเห็นแก่ผู้อ่านเป็นสำคัญ แต่ก็ยากที่จะวินิจฉัยว่างานเขียนชิ้นไหนไม่น่าจะใช่สารคดี การนำเสนอข้อมูลหรือเนื้อหาสาระเป็นข้อเท็จจริง โดยเน้นเนื้อหาสาระ สถานะการณ์ สถานะการณ์ ตัวบุคคล หรือสถานที่ควรเป็นข้อเท็จจริง (fact) และยังเป็นการพรีเซนเทชั่นข้อมูลที่นักประพันธ์ได้เรียนรู้ พินิจ ตรวจสอบ หรือตรวจดูตีความอย่างดีเยี่ยมแล้ว มีเป้าประสงค์ให้คนอ่านได้รับวิชาความรู้และความเพลิดเพลินใจสำหรับการอ่าน เป็นสองส่วนที่แยกกันไม่ได้ การเขียนสารคดีคงจะใช้จินตนาการเจือได้ (อาจจะมีไหมมีก็ได้) เป็นการสร้างภาพตามความนึกคิดที่มีต้นเหตุที่เกิดจากอารมณ์วิชาความรู้สึกของคนเขียน เป็นการสร้างรูปที่มีต้นเหตุจากการตรวจสอบ พิจารณา ไตร่ตรอง จากข้อมูลที่เป็นข้อเท็จจริง สารคดีควรจะเป็นงานเขียนที่สร้างสรรค์ เป็นการโชว์ให้เห็นความเห็นและทัศนะที่มีประโยชน์แก่คนอ่านโดยทั่ว ๆ ไป มิใช่ประดิษฐ์ให้แก่บุคคลใดโดยเฉพาะ
ประเภทของสารคดี
ความเรียง (Essay) เป็นการเขียนสารคดีที่เน้นเรื่องการชี้ให้เห็นความเห็นซึ่งได้จากการทำงานที่เคยทำมา การค้นคว้าวิจัยหรือความนึกคิดของผู้เขียน
ร้อยแก้วแสดงข้อคิด (Opinion Oriented Essay) ร้อยแก้วที่ผู้เขียนมุ่งชี้ให้เห็นข้อคิดเป็นพื้น ข้อคิดอันเป็นปรัชญาของชีวิต เป็นเคล็ดลับประดิษฐ์หรือพัฒนาตัวเองและสังคมให้ดีขึ้น ในเวอร์ชั่นการนำเสนอแบบ พูดเล่า บอกต่อ สั่งสอน หรือใช้แนวทางประมวลแนวความคิดต่าง ๆ นำเสนอแก่ผู้อ่าน ดังเช่น ในท่ามกลางอารยธรรมผุกร่อน ของ พจนา จันทรสันติ โลกทั้งผองที่น้องกัน
บันทึกเรื่องราว (Article) เน้นข้อเท็จจริงโดยใช้หลักฐานอิงประสมในใบหน้าพิจารณาข้อขัดข้องขัดปะทะคารมต่าง ๆ หรือสำหรับในการพรีเซ็นท์ความคิดเห็นทัศนคติของนักประพันธ์ต่อเรื่องที่กำลังกำเนิดขึ้นหรือต่อเหตุการณ์ที่กำลังอยู่ภายในความพอใจของสังคม นิยมใช้ภาษาที่กระชับ ทางการ สวยงาม เรียบง่าย เด่นชัด
สารคดีไปเที่ยว (Travelogue) คือ วรรณกรรมความเรียงที่ผู้เขียนบันทึกสถานะการณ์ที่ได้พบสำหรับเพื่อการท่องเที่ยว โดยให้วิชาการทางด้าน สภาพแคว้น สภาวะของคน ความเป็นอยู่ของคน ความรู้ทางภูมิศาสตร์ ที่มาที่ไปศาสตร์ โบราณสถาน ประเพณี วัฒนธรรม การทำมาถ้าิน หรือที่พักผ่อนหย่อนใจ ฯลฯ
สารคดีชีวความเป็นมา (Biography) เป็นงานเขียนที่พูดถึงสถานะการณ์ และการกระทำของบุคคลจริง จะเขียนมุ่งเน้นด้านบุคลิกลักษณะ วิชาความรู้ และความคิดเห็นในแง่ต่าง ๆ ตลอดจนผลงานที่น่าสนใจเพื่อนำความเป็นมาชีวิตนั้นมาศึกษามุมมองต่าง ๆ หาเป็นงานเขียนที่ผู้อื่นเขียนเรียกว่า ชีวที่มาที่ไป แต่หากนักประพันธ์เขียนเรื่องราวชีวิตตอนเองเรียกว่าอัตชีวที่มาที่ไป
ชีวความเป็นมาแบบจำลองลักษณ์ (Portrait) เป็นการเขียนแบบถ่ายภาพให้เหมือนตัวจริงของเจ้าของชีวความเป็นมา การเขียนก็เลยมุ่งเน้นการแจกแจงภาพร่าง ความคิด รสนิยม และอุปนิสัยอย่างดิ่งไป ตรงมา โดยวิธีการใช้ภาษาที่สละสลวยเป็นพิเศษ
ชีวประวัติแบบสดุดี หรือชื่นดู (Appreciation) เน้นการเขียนชีวประวัติ บุคคลเพื่อที่จะสรรเสริญ ก็เลยมุ่งเน้นด้านการบรรลุเป้าหมาย
ชีวที่มาที่ไปแบบรอบวง (Profile) เป็นการเขียนโดยมุ่งให้ผู้อ่านเห็นความสำคัญของชีวที่มาที่ไปเพียงด้านใดด้านหนึ่งโดยยิ่งไปกว่านั้น
อัตชีวประวัติ (Autobiography) เป็นการเขียนเล่าที่มาที่ไปชีวิตของตัวเองเอง คงเล่าเรื่องชีวิตของตนโดยตรง หรือเล่าในเชิงบันทึกสถานะการณ์แล้วแทรกที่มาที่ไปตนเองลงไปด้วย
สารคดี สามารถจำแนกออกเป็นประเภทใหญ่ได้ 3 ประเภท (การเขียนสารคดี, 2553, ย่อหน้า 4) ดังนี้
1. สารคดีประวัติบุคคล
สารคดีบุคคลแบ่งได้ 2 ประเภทได้แก่
– สารคดีอัตชีวประวัติ หมายถึง สารคดีที่เจ้าของประวัติเขียนเล่าประวัติและเหตุการณ์ที่เกี่ยวข้องกับตนเอง
– สารคดีชีวประวัติ หมายถึง สารคดีที่มีผู้อื่นกล่าวถึง อาจเป็นชีวประวัติรวมหลายๆชีวิตในเล่มเดียว หรือาจเป็นชีวประวัติของบุคคลเดียวก็ได้
2. สารคดีท่องเที่ยว
สารคดีท่องเที่ยว เป็นสารคดีที่เล่าเรื่องราวการเดินทางไปในสถานที่ต่างๆมุ่งให้ความรู้แก่ผู้อ่านในด้านภูมิศาสตร์ ประวัติศาสตร์ โบราณคดี ความเป็นอยู่ของผู้คน รวมทั้งรายละเอียดปลีกย่อยที่เป็นคู่มือการเดินทาง เช่น เส้นทางการเดินทาง ที่พัก อาหาร ฯลฯ นอกจากนั้นผู้เขียนมักให้ข้อสังเกต และแสดงทัศนะต่อสิ่งที่พบเห็นไว้ด้วย
3. สารคดีแนะนำ
สารคดีแนะนำจะมีเนื้อหาหลากหลาย ครอบคลุมการดำเนินชีวิตของมนุษย์ทุกแง่มุม ตั้งแต่เรื่องปัจจัยสี่ การประกอบอาชีพ จนถึงการพักผ่อนหย่อนใจ
จากข้อความข้างต้นสามารถสรุปได้ว่าสารคดีจำแนกออกเป็น 3 ประเภทคือ
– สารคดีชีวิตบุคคล
– สารคดีท่องเที่ยว
– สารคดีแนะนำ
สารคดี หมายถึง เรื่องที่เขียนขึ้นจากเค้าความจริง มิใช่เรื่องที่เกิดจากจินตนาการ งานเขียนสารคดีจึงเป็นข้อเขียนที่ผู้เขียนต้องการรายงานข้อเท็จจริงแก่ผู้อ่าน โดยไม่ใช้จินตนาการและอารมณ์ผสมผสานลงไป
ประเภทของสารคดี
โดยทั่วไปนิยมแบ่งสารคดีเป็น ๒ ประเภทคือ
สารคดีวิชาการ เป็นเรื่องราวที่ให้ความรู้เกี่ยวกับวิชาการสาขาต่างๆ เช่นวิทยาศาสตร์ ภาษาศาสตร์ เกษตรศาสตร์ สังคมศาสตร์
สารคดีทั่วไป เป็นเรื่องราวที่ให้ความรู้ต่างๆที่เกี่ยวข้องกับชีวิต เช่นกีฬา การท่องเที่ยว ศิลปวัฒนธรรม การทำอาหาร ประวัติบุคคลที่มีชื่อเสียง กลุ่มผู้อ่านสารคดีประเภทนี้จะกว้างกว่าสารคดีวิชาการ
ลักษณะเฉพาะของสารคดี
ลักษณะเฉพาะของสารคดีอาจสรุปได้ดังนี้
เรื่องที่นำมาเขียนเป็นสารคดี จะต้องมีประโยชน์แก่ผู้อ่าน และมุ่งนำเสนอข้อเขียนที่เป็นความรู้ความคิดจากเรื่องจริงเหตุการณ์จริงและจะต้องเขียนให้อ่านเพลิดเพลินมีอรรถรส
สารคดีเป็นเรื่องราวทั่วไป ไม่มีข้อจำกัดเฉพาะเรื่องเวลาเหมือนข่าว จึงสามารถนำเรื่องใดก็ได้มาเขียนสารคดี แต่ทั้งนี้ต้องยึดเรื่องข้อเท็จจริงเป็นหลัก เรื่องที่สามารถนำมาเขียนเป็นสารคดี เช่น ศาสนา และปรัชญา ศิลปวัฒนธรรม วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ภาษา ชีวประวัติกฎหมาย จิตวิทยา ธุรกิจการเงิน การติดต่อระหว่างประเทศเป็นต้น